Jak podzielono Górny Śląsk? (1922-1939)

Gmach Sejmu Śląskiego fot. domena publiczna

Kiedy myślimy o granicach państwowych, zwykle wyobrażamy sobie rzeki, góry lub przynajmniej wyraźną linię na mapie. Jednak granica polsko-niemiecka, która istniała na Górnym Śląsku w latach 1922-1939, była jedną z najbardziej skomplikowanych i „nienaturalnych” w Europie. Nie biegła ona wzdłuż naturalnych barier, lecz została brutalnie wytyczona w poprzek najgęściej zaludnionego i najbardziej uprzemysłowionego regionu kontynentu.

Przez 17 lat linia ta przecinała miasta, kopalnie, a nawet pojedyncze ulice, stając się codziennym świadectwem politycznego kompromisu, który nastąpił po latach walk.

Walka o „Czarne Serce” Europy

Aby zrozumieć, gdzie biegła granica, trzeba najpierw zrozumieć, dlaczego ją wytyczono. Po klęsce Niemiec w I wojnie światowej i odrodzeniu się Polski, los Górnego Śląska – przemysłowego serca regionu, pełnego węgla, stali i fabryk – zawisł na włosku.

Obie strony, Warszawa i Berlin, rościły sobie prawa do tej ziemi. Zorganizowany w 1921 roku plebiscyt nie przyniósł jasnego rozstrzygnięcia. Chociaż globalnie większość głosów padła za Niemcami, to w kluczowych powiatach przemysłowych, jak Pszczyna czy Rybnik, wygrała opcja polska.

Wyniki te, zamiast uspokoić sytuację, doprowadziły do wybuchu III Powstania Śląskiego. Ostatecznie, sprawę przejęła Liga Narodów, która w 1922 roku podjęła decyzję o podziale spornego terytorium. Celem nie było stworzenie logicznej granicy, ale możliwie „sprawiedliwy” podział przemysłu.

Gdzie dokładnie przebiegała granica?

Decyzja Ligi Narodów, formalnie wdrożona w czerwcu 1922 roku, podzieliła dotychczasowy pruski Górny Śląsk w sposób, który na zawsze zmienił region.

Polska otrzymała mniejszy obszar (ok. 3 200 km²), ale była to część kluczowa pod względem gospodarczym. W granicach Polski znalazły się:

– Katowice (które stały się stolicą nowego, autonomicznego województwa śląskiego)

– Królewska Huta (dzisiejszy Chorzów)

– Świętochłowice

– Rybnik i Pszczyna

– Tarnowskie Góry (wraz z kluczowymi kopalniami)

Tym samym Polska pozyskała ok. 75% kopalń węgla kamiennego i większość hut z całego spornego obszaru.

Niemcy (Republika Weimarska) zatrzymały większy obszar (ok. 7 700 km²), który stał się nową prowincją Oberschlesien ze stolicą w Opolu. Po stronie niemieckiej pozostały:

Bytom (Beuthen)

Zabrze (Hindenburg)

Gliwice (Gleiwitz)

Opole (Oppeln)

Racibórz (Ratibor)

Najdziwniejsza granica europy

Podział ten sprawił, że granica państwowa biegła przez środek tętniącego życiem organizmu miejskiego. Stała się ona symbolem politycznej ingerencji w codzienne życie.

Przecięte miasta – najsłynniejszym przykładem był Bytom. Samo miasto pozostało w Niemczech, ale jego wschodnie dzielnice i przedmieścia (jak dzisiejszy Chorzów Stary czy Rozbark) znalazły się w Polsce. Z okien bytomskich kamienic widać było polskie Katowice, oddalone o kilka kilometrów.

Granica na ulicy – w niektórych miejscach granica biegła środkiem ulicy lub przecinała linie tramwajowe. Tramwaj jadący z niemieckiego Bytomia do niemieckich Gliwic musiał… przejechać przez kawałek polskiego Zabrza (które samo zostało w Niemczech, ale granica cięła jego okolice w skomplikowany sposób).

Przemysł w szachu – zdarzało się, że szyb kopalni znajdował się po jednej stronie granicy, a pole wydobywcze pod ziemią – po drugiej. Fabryka mogła być w Polsce, a jej bocznica kolejowa lub źródło zasilania w Niemczech.

Aby ten podzielony organizm mógł w ogóle funkcjonować, podpisano skomplikowaną Konwencję Genewską o Górnym Śląsku (1922). Był to liczący ponad 600 artykułów dokument, który na 15 lat regulował m.in. prawa mniejszości, swobodny przepływ towarów, a także zasady poruszania się dla Grenzgaengerów – tysięcy ludzi, którzy codziennie przekraczali granicę w drodze do pracy.

Koniec granicy – 1939

Ten skomplikowany i najeżony konfliktami układ przetrwał 17 lat. Granica, która była źródłem ciągłych napięć, stała się także miejscem, gdzie II wojna światowa symbolicznie się rozpoczęła.

To właśnie na jej obrzeżach, w niemieckich wówczas Gliwicach, Niemcy przeprowadzili 31 sierpnia 1939 roku słynną „prowokację gliwicką” – sfingowany atak na radiostację, który posłużył Hitlerowi jako jeden z pretekstów do ataku na Polskę następnego dnia. Wraz z inwazją, granica z 1922 roku przestała istnieć.